Το είδα γω τ' όνειρο...

Οι τρεις ηλικίες της γυναίκας

Gustav Klimt 1908

Λάδι σε μουσαμά 180Χ180 εκ.

Εθνική Πινακοθήκη σύγχρονης τέχνης, Ρώμη

Οι ονειρικές σκέψεις δεν διατυπώνονται με τα λιτά λεκτικά σχήματα που πεοτιμούν οι σκέψεις μας, αλλά παριστάνονται συνήθως μ' ένα τρόπο συμβολικό, παρόμοιο με τη γεμάτη εικόνες γλώσσα των ποιητών.

Δεν είναι δύσκολο να βρούμε τους λόγους για τον βαθμό μεταμφίεσης της έκφρασης των ονειρικών σκέψεων. Το περιεχόμενο του ονείρου αποτελείται συνήθως από ανάγλυφα περιστατικά. Οι ονειρικές σκέψεις πρέπει λοιπόν να υποστούν πρώτα την κατάλληλη διαφοροποίηση ώστε να μπορούν να παρουσιαστούν κατά παρόμοιο τρόπο στη συνέχεια. Ας φανταστούμε για παράδειγμα ότι πρέπει ν' αντικαταστήσουμε ένα σημαντικό πολιτικό άρθρο ή μια αγόρευση στο δικαστήριο με μια σειρά σκίτσα : τότε καταλαβαίνουμε εύκολα τις μεταβολές που είναι υποχρεωμένη να επιφέρει η διεργασία του ονείρου στις ονειρικές σκέψεις, ώστε ν' αναπαρασταθούν στο περιεχόμενο του ονείρου σαν περιστατικά.

Το ψυχικό υλικό, που περιλαμβάνεται στις ονειρικές σκέψεις, περιέχει συχνά αναμνήσεις από κάποια εντυπωσιακά βιώματα - πολλές φορές από την πρώιμη παιδική ηλικία - που κι αυτά τα έχουμε συλλάβει ως περιστατικά με συνήθως οπτικό περιεχόμενο. Όπου μπορεί, το συστατικό των ονειρικών σκέψεων ασκεί μια καθοριστική επίδραση πάνω στη διαμόρφωση του περιεχομένου του ονείρου, δρώντας κατά κάποιο τρόπο σαν σημείο αποκρυστάλλωσης, που πότε προσελκύει, πότε διανέμει το υλικό των ονειρικών σκέψεων.

Το περιστατικό που περιγράφει το όνειρο συχνά δεν είναι άλλο από μια επανάληψη ενός παρόμοιου βιώματος, το οποίο όμως παρουσιάζεται τροποποιημένο και περιπλεγμένο από διάφορες προσθήκες. Αντίθετα, σε σπάνιες περιπτώσεις, το όνειρο αναπαριστάνει πιστά και χωρίς προσθήκες σκηνές από την πραγματικότητα.

Το περιεχόμενο του ονείρου δεν αποτελείται όμως από αποκλειστικά από περιστατικά : συχνά περιλαμβάνει και μη αφομοιωμένα κλάσματα από οπτικές εικόνες, ομιλίες, ακόμα και κομμάτια από αναλλοίωτες σκέψεις. Οι ονειρικές σκέψεις αποδείχνονται έτσι ένα ψυχικό σύμπλεγμα με ιδιαίτερα περίπλοκη δομή. Τα μέρη αυτού του συμπλέγματος συνδέονται με ποικίλλες λογικές σχέσεις : σχηματίζουν πρώτο και δεύτερο πλάνο, όρους, παρεκβάσεις, σχόλια, αποδεικτικούς συλλογισμούς κι αντιρρήσεις. Σχεδόν κατά κανόνα, δίπλα σ' ένα συλλογισμό υπάρχει κι ο διαμετρικά αντίθετός του.

.

Κρεβάτι - πεταλούδα

Emil Galle 1901

Ξύλο με ένθετα μαργαριταριών

Μουσείο της σχολής του Nancy

Αυτό το υλικό δεν στερείται κανένα από τα χαρακτηριστικά που μας είναι γνωστά από τη σκέψη του ξυπνητού ατόμου. Αν τώρα πρόκειται απ' όλ' αυτά να σχηματιστεί ένα όνειρο, αυτό το ψυχικό υλικό : α) συμπιέζεται ώστε να συμπυκνωθεί σημαντικά, β) θρυμματίζεται εσωτερικά και υφίσταται μεταθέσεις ώστε να δημιουργηθούν κατά κάποιο τρόπο νέες επιφάνειες και γ) δέχεται την εκλεκτική επίδραση των συστατικών εκείνων στοιχείων, που είναι περισσότερο κατάλληλα να σχηματιστεί ένα περιστατικό. Οι λογικοί δεσμοί που συγκρατούσαν μέχρι αυτή τη στιγμή το ψυχικό υλικό χάνονται, ενώ το υλικό αυτό μεταμορφώνεται σε περιεχόμενο του ονείρου.

Η διεργασία του ονείρου περιλαμβάνει κι επεξεργάζεται μονάχα το αντικειμενικό, κατά κάποιο τρόπο, περιεχόμενο των ονειρικών σκέψεων, είναι δουλειά της ανάλυσης ν' αποκαταστήσει τη συνάρτηση που κατέστρεψε η διεργασία του ονείρου.

Τα εκφραστικά μέσα του ονείρου μπορούν λοιπόν να χαρακτηριστούν φτωχικά σε σύγκριση με τα εκφραστικά μέσα που διαθέτει η γλώσσα των σκέψεών μας. Αλλά το όνειρο δεν χρειάζεται να παραιτηθεί ολοκληρωτικά από την απόδοση των λογικών σχέσεων που συνδέουν τις ονειρικές σκέψεις : καταφέρνει συχνά ν' αντικαθιστά τις σχέσεις αυτές με τυπικα χαρακτηριστικά της δικής του υφής.

Το όνειρο επιβεβαιώνει την αδιάψευστη συνάρτηση ανάμεσα σε όλα τα κομμάτια των ονειρικών σκέψεων, καταρχήν με το να συνενώνει όλο αυτό το υλικό σ' ένα περιστατικό. Αναπαριστάνει τη λογική συνάρτηση με την προσέγγιση στον χώρο και τον χρόνο, σαν τον ζωγράφο που συγκέντρωσε όλους τους ποιητές στον πίνακα του Παρνασσού, κι ας μη βρέθηκαν ποτέ στην κορυφή ενός βουνού, επειδή συνδέονται εννοιολογικά.

Με τον ίδιο τρόπο παριστάνει και τις λεπτομέρειες, και συχνά, όταν δύο στοιχεία βρίσκονται κοντά - κοντά στο περιεχόμενο του ονείρου, αυτό εγγυάται ότι και τα αντίστοιχά τους στοιχεία στις ονειρικές σκέψεις βρίσκονται σε ιδιαίτερα στενή συνάρτηση μεταξύ τους. Εδώ αξίζει να παρατηρηθεί ότι για όλα τα όνειρα που παράγονται την ίδια νύχτα, κατά την ανάλυσή τους αποδεικνύεται πως προέρχονται από τον ίδιο κύκλο σκέψεων.

.

Αυτοπροσωπογραφία με την L' Umanite

Salvador Dali 1923

Η αιτιώδης σχέση ανάμεσα σε δύο σκέψεις ή δεν παριστάνεται καθόλου ή αντικαθίσταται με την κατά σειρά παράταξη δύο τμημάτων του ονείρου με συχνά διαφορετικό μήκος. Συχνά η αναπαράσταση αυτή είναι ανάποδη, γιατί η αρχή του ονείρου παριστάνει το συμπέρασμα, το τέλος του την προϋπόθεση. Η άμεση μεταμόρφωση ενός πράγματος σ΄ένα άλλο στο όνειρο φαίνεται ν' αναπαριστάνει τη σχέση αιτίας κι αποτελέσματος.

Το όνειρο ποτέ δεν διατυπώνει δύο εναλλακτικές προτάσεις με τη μορφή μιας διάζευξης ( ή το ένα ή το άλλο ) : περιλαμβάνει και τις δύο σαν να είναι ισότιμες. Κατά την ερμηνεία του πρέπει να τις δεχόμαστε αθροιστικά ( και το ένα και το άλλο ).

Παραστάσεις που βρίσκονται σε αντίθεση μεταξύ τους, στο όνειρο εκφράζονται με το ίδιο κατά προτίμηση στοιχείο.* Το " δεν "φαίνεται να μην υπάρχει για το όνειρο. Η αντίθεση ανάμεσα σε δύο σκέψεις, εκκφράζεται με το να μετατρέπεται ένα άλλο κομμάτι από το περιεχόμενο του ονείρου - κατά κάποιο τρόπο αναπληρωματικό - στο αντίθετό του. Όταν στο όνειρο εμποδιζόμαστε να κάνουμε μία κίνηση, παριστάνει κι αυτό την αντίθεση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές παρορμήσεις, μια σύγκρουση θελήσεων.

Ο μηχανισμός της διεργασίας του ονείρου ευνοεί μια μοναδική λογική σχέση : τη σχέση ομοιότητας, κοινότητας, συμφωνίας. Οι περιπτώσεις αυτές χρησιμεύουν σαν στηρίγματα στη διεργασία του ονείρου ώστε να συμπυκνώσει σε μια νέα ενότητα οτιδήποτε μπορεί να τις εμφανίζει.

Τα όνειρα λοιπόν υφίστανται μια λιγότερο ή περισσότερο προσεκτική διεργασία. Άλλα έμειναν λιγότερο ή περισσότερο πιστά στο " κείμενο " που ακολουθούν κι άλλα δέχτηκαν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό την επίδραση των διάφορων βοηθητικών μέσων που διαθέτει η διεργασία του ονείρου.

*Αξίζει να σημειωθεί ότι διάσημοι γλωσσολόγοι ισχυρίζονται ότι οι πιο παλιές γλώσσες χρησιμοποιούσαν γενικά την ίδια λέξη για να εκφράσουν εκ διαμέτρου αντίθετα νοήματα ( δυνατός - αδύναμος, μέσα - έξω κλπ).

Πηγές στοιχείων : Sigmund Freud, Όνειρο και τηλεπάθεια, Επίκουρος 1983, G.C. Argan, Σύγχρονη τέχνη 1770/1970, Sansoni 1981 , Dali, Frame tree pubblishing 2006.